Kobieta na rynku pracy w perspektywie historycznej

Status i pozycja kobiety na rynku pracy ukształtowane zostały dzięki czynnikom, które były konsekwencją wydarzeń społecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych. W Polsce tymi ważnymi wydarzeniami były m.in. zabory oraz wprowadzenie gospodarki rynkowej, po której powstało bezrobocie kobiet. W Europie takim wydarzeniem było utworzenie Unii Europejskiej, która cały czas walczy z dyskryminacją i nierównościami społecznymi. Natomiast w Stanach Zjednoczonych duże zmiany zaszły dzięki sufrażystkom i ruchowi feministycznemu, który stopniowo walczył o nowe prawa kobiet w życiu publicznym. Aby poznać przełomowe momenty w historii, które miały największy wpływ na kształtowanie pozycji kobiety na rynku pracy, warto przeczytać poniższy artykuł.

Amerykanki na rynku pracy

W Stanach Zjednoczonych pozycja kobiet przed falą feminizmu nie należała do najlepszych. Konstytucje narodowe i stanowe, które powstawały po utworzeniu Stanów Zjednoczonych Ameryki eliminowały kobiety z życia publicznego. Nie miały one prawa do głosowania, prowadzenia własnych interesów, do posiadania własnego majątku a nawet nie posiadały prawnej opieki nad swoimi dziećmi, gdyż należała ona do ojca. Na arenie pracy zarobkowej nierówność dotyczyła wtedy mniejszych wynagrodzeń za wykonywaną pracę. Ponadto kobiety pracowały głównie w trudnych warunkach w fabrykach lub szyjąc w domu, w dodatku dochody większości z nich przekazywane były do rąk mężów. Mimo, iż Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 roku zawierała w swej treści kwestię równości wszystkich ludzi, to słowo man, które tam występowało oznaczało człowieka jako mężczyznę. Kobieta (woman) stanowiła więc inną kategorię i treści tej deklaracji jej nie obejmowały. Był to tak naprawdę doskonały pretekst, dzięki któremu dyskryminowano kobiety i nie przyznawano im takich praw jak mężczyznom.

Za narodziny ruchu, którego celem było równouprawnienie kobiet uważa się konwencję w Seneca Falls z 1848 roku, kiedy to została podpisana Deklaracja Zapatrywań i Postanowień, w której domagano się reform w obszarze życia rodzinnego i zawodowego kobiet, w tym konieczności zrównania dostępu do zawodów, pracy i usług. Od tego momentu w USA temat równości praw kobiet i mężczyzn staje się problemem coraz bardziej powszechnym. Niewątpliwie duży wpływ miała na to także działalność sufrażystek, które walczyły o prawa kobiet, także o prawo do pracy, w efekcie udało im się zdobyć pozycję w niektórych zawodach. Kolejnym etapem niosącym zmiany, stał się wybuch I i II wojny światowej, kiedy to kobiety zastąpiły walczących na froncie mężczyzn na ich stanowiskach pracy. Choć po zakończeniu wojen mężczyźni wracali na swoje stanowiska, to pewna bariera została przełamana. Mimo to w okresie powojennym zatrudnienie kobiet w USA rosło bardzo wolno. Kobiety pracowały w zawodach typowo kobiecych, takich jak pielęgniarka, telefonistka, służba domowa itd., poza tym były one za tą pracę gorzej opłacane a dostęp do tradycyjnie męskich zawodów był właściwie nierealny. Wydarzeniem, dzięki któremu ponownie wzrosło zainteresowanie kobietami na rynku pracy były sukcesy w badaniach kosmicznych prowadzonych przez ZSRR, co na pierwszy rzut oka może niektórych zdziwić. Amerykanie szukali przyczyn przegranej w tej rywalizacji i zwrócili między innymi uwagę na zupełną absencję żeńskiej połowy społeczeństwa w swoich badaniach naukowych. Podczas gdy w Związku Radzieckim wykorzystywano efektywnie kobiece talenty. W efekcie prezydent John Kennedy w 1961 roku powołał Komisję do Zbadania Statusu Kobiet, dzięki której wprowadzono Ustawę o Równej Płacy. Swój wkład w wprowadzeniu tej ustawy miały też feministki z powstałego w latach 60. Ruchu Wyzwolenia Kobiet, które wywalczyły ponadto prawo do równego startu zawodowego. W latach późniejszych, począwszy od lat 70. znoszono kolejne przepisy, które dyskryminowały Amerykanki w pracy zawodowej. Oto niektóre z nich: wycofanie odrębnych rubryk ogłoszeń o pracę dla mężczyzn i kobiet, zniesienie przez towarzystwa lotnicze przepisów uniemożliwiających stewardesom dalszą pracę po zamążpójściu lub po ukończeniu trzydziestego roku życia oraz cofnięcie dotacji dla tych uczelni wyższych, na których stwierdzono dyskryminacyjne praktyki w awansowaniu kobiet.

Europejki na rynku pracy

Kobiety w Europie także znajdowały się w trudnej sytuacji, jeśli chodzi o równouprawnienie. O ich prawie do równego traktowania na poważnie zaczęto mówić dopiero w połowie XIX wieku. Podobnie jak w USA w dużym stopniu do zmian w tej dziedzinie doszło dzięki działalności sufrażystek i emancypantek. Walczyły one o reformy  na rynku pracy, w szkolnictwie i życiu publicznym. Zmiany zachodziły wolno, a prawa nie zawsze były respektowane. Dopiero wybuch I wojny światowej sprawił, że dopuszczono kobiety do nowych stanowisk. Wykazały one wtedy swą zaradność nie tylko w tradycyjnie kobiecych zawodach, ale też przy produkcji w przemyśle zbrojeniowym. Po wojnie zmiany zaszły także w wykształceniu kobiet, ponieważ ułatwiono im dostęp do uczelni wyższych, gdzie uzyskiwały stopnie akademickie na równi z mężczyznami. II wojna światowa nie przyniosła już tylu zmian, gdyż uważano, że kobiety uzyskały już wystarczające prawa w życiu publicznym, poza tym działania wojenne tak zniszczyły Europę, że działalność społeczeństwa koncentrowała się na jej odbudowie. Choć wiele kobiet było wtedy aktywnych zawodowo, to ich prace nie wiązały się z prestiżem. Poza tym za ideał kobiety uważano wtedy kobietę w roli matki i gospodyni domowej.  Gwałtowna zmiana zaszła dopiero w latach 60., kiedy to społeczna pozycja kobiety nabrała nowego kształtu. Czynnikami, które ją spowodowały była gwałtowna urbanizacja, zmieniająca się struktura rodziny oraz rosnąca popularność ruchów kobiecych, które wymusiły większy udział kobiet na rynku pracy i zmianę postrzegania pozycji i roli kobiety w społeczeństwie. W związku z czym późniejsze lata niosły ze sobą postęp w równym traktowaniu kobiet i mężczyzn na rynku pracy w Europie. Zmiany zachodziły w dostępie do pracy, także tej na wysokich stanowiskach i zdominowanej przez mężczyzn.

Jednak znaczący postęp i rozwój na europejskim rynku pracy w stosunku do kobiet należy zawdzięczać powstaniu Wspólnoty Europejskiej, a następnie Unii Europejskiej. Od momentu jej powstania sytuacja kobiet znacząco się poprawiała. Działania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w zakresie poprawy sytuacji kobiet dotyczyły dwóch kierunków: „po pierwsze, ugruntowanie regulacji z zakresu polityki społecznej w celu usunięcia dyskryminacji kobiet na wspólnym rynku; po drugie, podejmowanie środków dla złagodzenia skutków kryzysu strukturalnego na rynku pracy w odniesieniu do kobiet”[1]. Celem działania Wspólnoty było także przełamanie stereotypu kobiety poświęcającej się w całości rodzinie poprzez aktywne włączenie jej w życie publiczne. Dzięki czemu kobiety zaczęły być coraz bardziej obecne w polityce, gospodarce i społeczeństwie. W 1972 roku w Paryżu Komisja Europejska przedstawiła program pt. Akcja Socjalna, której celem było: „doprowadzenie do sytuacji, w której osiągnięta zostanie równość pomiędzy mężczyznami i kobietami na rynkach pracy we Wspólnocie, poprzez udoskonalenie czynników ekonomicznych i psychologicznych oraz infrastrukturę socjalną i edukacyjną”[2]. Był to ważny krok świadczący o tym, że Wspólnota Europejska bierze odpowiedzialność za sytuację kobiet w Europie Zachodniej. Dzięki Akcji Socjalnej dokonano zmian w edukacji i szkoleniu zawodowym, twierdząc że źródłem dyskryminacji jest też edukacja, która odpowiada za stereotypowe postrzeganie kobiet i mężczyzn. Wspólnota Europejska współpracowała także z ONZ, która lata 1975-1985 ogłosiła Dekadą Kobiet. Wspólnota w ciągu tych lat promowała równouprawnienie poprzez organizowanie debat, sponsorowanie i przeprowadzanie badań, które były źródłem danych statystycznych i raportów, wydawała też liczne publikacje np. „Women of Europe”. Warto zaznaczyć, że Unia Europejska wprowadzała i wprowadza do dziś żądania i rozwiązania prawne, które mają wpływ na eliminowanie nierówności w relacjach kobiet i mężczyzn na rynku pracy, w zakładzie pracy i innych obszarach życia społecznego.

Polki na rynku pracy

Sytuacja Polek różniła się od sytuacji kobiet z obszarów wcześniej opisanych. W przypadku Polski ruchy emancypacyjne powstały w latach 30 XIX wieku i choć rozwijały się równolegle z tymi światowymi, miały one odrębny, krajowy charakter. Polki znajdujące się wtedy pod wpływem państw zaborczych nie walczyły o prawo głosu, bo to byłoby bezcelowe. Walczyły o dostęp do pracy zawodowej, który umożliwiłby im ekonomiczną samodzielność. Trzeba wiedzieć, że kobiety znajdowały się wtedy w szczególnie trudnej sytuacji. Zmuszone zostały do zarobkowania po przegranych powstaniach, w których straciły swoich mężów a ich majątki zostały skonfiskowane przez zaborców. Kobiety nie mogły już liczyć na spokojną egzystencję u boku męża, który dbał o materialny byt rodziny, dlatego decydowały się na zarobkową pracę najemną, która była jedyną możliwością przetrwania. Zdaniem socjologów właśnie w tamtym okresie zaczęła się dyskryminacja kobiet na rynku pracy. Kobiety, aby przetrwać zmuszone zostały do wykonywania jakichkolwiek prac, w dodatku nie potrafiły konkurować na rynku pracy z mężczyznami, a sytuacja, w której się znalazły nie zachęcała do buntu i negocjowania warunków. Poza tym funkcjonowanie w czasach patriarchalnego wzorca rodziny, powodowało iż pracę kobiety traktowano jako tańszą, prostszą i mniej wartą od pracy mężczyzny. W ten sposób w Polsce zaczął się kształtować podział na dwa odrębne rynki pracy, jeden dla kobiet, drugi dla mężczyzn, czyli powstawała segregacja zawodowa. Sytuacja Polek po I wojnie światowej polepszyła się. Odzyskując niepodległość, w Polsce wzrosło zapotrzebowanie na pracę biurową, do której zatrudniano właśnie kobiety. Dzięki pracy umysłowej, którą wykonywały wzrastała ich swoboda i zyskiwały liczne prawa. W okresie międzywojennym pracowały one także fizycznie, były to najczęściej robotnice pracujące w przemyśle ciężkim, w 1938 roku stanowiły 23,5% zatrudnionych tam pracowników[3]. Mimo, iż kobiety były wtedy dość aktywne w życiu publicznym, nie sprawowały jednak żadnych funkcji kierowniczych. Kolejne zmiany przyniosło zakończenie II wojny światowej, po której wprowadzono ustrój, którego ideologia zawierała w sobie hasło równouprawnienia kobiet i mężczyzn.

Zmiany te zaszły za sprawą władzy komunistycznej, która objęła swym zasięgiem państwa Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polskę. Udział kobiet na rynku pracy stał się bardzo wysoki, ponieważ ideologia komunistyczna promowała równość płci oraz dążyła do pełnego zatrudnienia, nie wyłączając kobiet. Poza tym już od lat 50-tych rządy komunistyczne kładły nacisk na zdobywanie przez kobiety takiego samego wykształcenia co mężczyźni. Ponadto zachęcały do wyboru różnych kierunków edukacji, w związku z czym liczba ekonomistek, inżynierów i lekarek była dość wysoka, w efekcie kobiety stanowiły większość wśród lekarzy i nauczycieli. Niestety wysoki poziom wykształcenia nie przekładał się na rangę zawodu, który wykonywały. Kobiety z reguły zatrudniane były w przemyśle lekkim, czyli przy produkcji towarów konsumpcyjnych. Niewiele z nich pracowało przy przemyśle ciężkim, a te które pracowały były przeważnie sekretarkami i pracownicami biurowymi. Stanowiska kierownicze kobiet również należały do rzadkości. Jak widać polityka komunistyczna w praktyce nie wywiązywała się ze swoich założeń dotyczących równości płci. Tak naprawdę panowała wtedy segregacja zawodowa a kobiety musiały wykonywać nisko płatne prace. Wysoka aktywność zawodowa kobiet spowodowana była przede wszystkim brakiem rąk do pracy w odbudowywaniu Polski ze zniszczeń wojennych.

Po upadku systemu komunistycznego w 1989 roku nastąpił wzrost bezrobocia w społeczeństwie, gdyż doszło do spadku produkcji i zmniejszył się popyt na pracę. Dotyczyło to również kobiet. W dodatku nowa władza nie promowała już równości kobiet i mężczyzn na rynku pracy, gdyż uważano to za element polityki władzy poprzedniej. Wrócono wtedy do namawiania kobiet do pozostania w domu i do pełnienia przez nie roli tradycyjnej. Ponadto tworzyły się firmy i przedsiębiorstwa prywatne, w których zróżnicowanie wynagrodzeń między kobietami i mężczyznami było na porządku dziennym. Kobiety znalazły się wtedy w sytuacji niepewnego zatrudnienia i dochodu, ich jedynym atutem było gruntowne wykształcenie.

Niemal wszystkie wydarzenia, które wywarły największy wpływ na zmianę pozycji kobiety na arenie pracy zawodowej miały miejsce w XX wieku. Były one zależne w dużym stopniu od wydarzeń politycznych, których w tamtym okresie nie brakowało. Cechą łączącą USA i Europę, w tym także Polskę była niższa pozycja kobiety niż mężczyzny na rynku pracy, co stopniowo zmieniało się za sprawą różnych czynników. Wydarzenia, które miały miejsce w USA czy w Europie miały wpływ także na sytuację kobiet w Polsce i odwrotnie. Przepływ informacji i „rodząca się” globalizacja przyczyniły się do tego, że hasła równouprawnienia wymieniały i uzupełniały się wzajemnie. Miały one ogromny wpływ na to, jaką pozycję na rynku pracy ma współczesna kobieta. A okazuje się, że jej sytuacja w XXI wieku także nie należy do łatwych.